Müzelere Ait Eserler Köken Ülkelerine İade Edilmeli mi?

Dünyanın dört bir yanındaki büyük müzeleri hayranlıkla gezerken, gördüğünüz o ihtişamlı heykellerin, paha biçilmez maskelerin ve kadim yazıtların hikayesini hiç düşündünüz mü? British Museum'daki Parthenon Mermerleri, Louvre'daki antik Mısır dikilitaşları, Pergamon Müzesi'ndeki Zeus Sunağı... Bu eserler, sergilendikleri cam fanusların ardında, aslında sessiz birer sürgün. Onların varlığı, insanlık tarihinin en büyük entelektüel ve ahlaki çıkmazlarından birine işaret ediyor: Kültürel miras, yağmacı bir geçmişin rehineleri mi olmalı, yoksa ait oldukları topraklara, ruhlarına kavuşmak üzere iade mi edilmeli?

Bu soru, basit bir "evet" ya da "hayır"dan çok daha derin. Gelin, bu kadim hazinelerin kaderini, retoriğin kılıcıyla ikiye bölelim.

İddia: Eserler, Doğduğu Toprağın Nefesini Almak Zorundadır!​

Bir eseri sadece taş, bronz veya boya olarak görmek, bir senfoniyi sadece nota dizisi olarak dinlemek gibidir. Onun ruhu, ait olduğu coğrafyada, ikliminde, kültürel bağlamında gizlidir.

• Tarihi Adalet ve Ahlaki Yük: Bu eserlerin büyük bir kısmı, sömürgecilik döneminin acımasız koşullarında, "arkeolojik kazı" kisvesi altında yağmalanmış veya zorla alınmıştır. Bugün bu eserleri sergilemek, bir anlamda tarihsel bir hırsızlığın meyvelerinden tatmaktır. İade, sömürgeciliğin açtığı yaraları sarmaya yönelik sembolik ama güçlü bir adım, evrensel bir özürdür. Geçmişin hatalarını telafi etmek, medeniyetin gereğidir.
• Bağlamın Kutsallığı: Mısır'daki bir firavun heykeli, Kahire Müzesi'nde sergilendiğinde, kendi piramitlerinin gölgesinde, kendi halkının torunlarının bakışları altındadır. Orada anlamı tamdır. Londra'da, soğuk ve yapay bir aydınlatmanın altında ise sadece egzotik bir nesneye dönüşür. Eser, ait olduğu bağlamdan koparıldığında, anlamının yarısını kaybeder.
• Kültürel Mirasın Gerçek Sahipleri: Bu eserler, Yunanistan'ın, Nijerya'nın, Türkiye'nin, Mısır'ın kimlik belgeleridir. Onları geri istemek, bir mülkiyet hakkından ziyade, bir kimlik ve hafıza mücadelesidir. Yunan bir çocuğun, Atina'da, kendi kadim atalarından kalan Parthenon Mermerleri'ni görmesi ile Londra'da görmesi aynı duygu yoğunluğunu taşımaz.

Karşı İddia: Evrensel Müzeler, İnsanlığın Ortak Hafızasıdır!​

Diğer taraftan, "dünya müzeleri" olarak anılan bu kurumlar, eserleri korumak ve tüm insanlığa sunmak gibi asil bir misyonu savunuyor.

• Koruma ve Erişilebilirlik: İddiaya göre, birçok eser, eğer bulunduğu ülkede kalsaydı, yetersiz altyapı, siyasi istikrarsızlık, çevresel koşullar veya yağmacılık nedeniyle zarar görebilir veya yok olabilirdi. Büyük müzeler, bu hazineleri koruyarak onları nesiller boyu yaşattı. Ayrıca, Londra, Paris veya Berlin gibi merkezlerde sergilenmek, milyonlarca ziyaretçiye, tek bir çatı altında dünya kültürlerini keşfetme imkanı sunar. Bu, küresel bir kültür okuryazarlığı yaratır.
• Evrenselcilik İlkesi: Bu felsefeye göre, büyük sanat ve tarihi eserler, sadece bir ulusa değil, tüm insanlığa aittir. Onları dünyanın merkezlerinde sergilemek, kültürler arasında bir köprü kurar, hoşgörüyü ve anlayışı artırır. Eserlerin "dünya vatandaşı" olduğu bir perspektiften bakılmalıdır.
• Pratik Zorluklar: "Her şeyi geri verin" demek, pratikte içinden çıkılmaz sorunlar doğurur. Örneğin, Roma İmparatorluğu'na ait bir eser, bugünkü İtalya'ya mı, Türkiye'ye mi, yoksa İngiltere'ye mi iade edilmelidir? Bu, sonsuz bir tartışma ve diplomatik kaos yaratabilir.

Sentez: Geleceğin Müzesi, Diyalog ve İşbirliği Üzerine Kurulmalı​

Peki, bu iki güçlü argüman arasında sıkışıp kaldık mı? Hayır. Çözüm, katı bir "ya hep ya hiç" mantığında değil, diyalog, şeffaflık ve işbirliğinde yatıyor.

• Kalıcı Ödünç Verme ve Dönüşümlü Sergiler: Eserlerin mülkiyeti tartışmalı olsa da, köken ülkelerle yapılacak anlaşmalarla eserler belirli sürelerle "ödünç" verilebilir. Bu, hem eserlerin anavatanında sergilenmesine olanak tanır hem de kültürler arası bir alışveriş yaratır.
• Dijital İkizler ve Sanal Müzeler: Teknoloji, bu soruna inanılmaz bir çözüm sunuyor. Eserlerin yüksek çözünürlüklü taramaları yapılarak, isteyen herkes dünyanın her yerinden sanal bir tura çıkabilir. Bu, erişilebilirliği maksimuma çıkarırken, fiziksel iade taleplerinin önünü kesebilir.
• Ortak Küratörlük ve Bilgi Paylaşımı: Köken ülke ve "ev sahibi" müze, eserler üzerine ortak araştırmalar yapabilir, sergiler düzenleyebilir. Bu, bilginin demokratikleşmesini ve sömürgeci bakış açısının kırılmasını sağlar.

Son Söz:

Bugün Louvre'da durup, Nil kıyılarından koparılmış bir obeliski seyrederken, sadece bir taş yığını görüyorsanız, sorun yok. Ama onda, binlerce yıllık bir medeniyetin haykırışını, ait olduğu toprağa duyduğu özlemi duyabiliyorsanız, işte o zaman bu tartışmanın kalbine inmişsiniz demektir.

Eserlerin iadesi, müzeleri boşaltmak değil, onları daha adil, daha doğru ve nihayetinde daha insani kurumlara dönüştürmektir. Geleceğin müzesi, yağmalanmış hazinelerin sergilendiği bir ganimet odası değil, kültürler arasında kurulmuş, karşılıklı saygıya dayanan bir köprü olmalıdır. Bu köprüden geçecek olan şey ise, sadece taşınabilir eserler değil, adaletin ve vicdanın ta kendisidir.